Reportage: Op ronde in de Scheveningse gevangenis met ‘bajesbroeder’ Rik
Gevangenissen kampen met een groot tekort aan cellen en cipiers. Die zijn hard nodig voor de veiligheid van verpleegkundige Rik, die werkt in de gevangenis in Scheveningen.
Door detectiepoortjes, veiligheidssluizen en zware celdeuren. Het is niet eenvoudig om binnen te komen bij de gevangenis aan de Pompstationsweg in Scheveningen; eruit is nog lastiger. De sleutels zijn in handen van cipiers. “Is er stront aan de knikker, dan ben ik weg en springen zij in. De bewakers zorgen ervoor dat ik mijn werk veilig kan doen,” vertelt justitieel verpleegkundige Rik (44). In verband met zijn veiligheid mag zijn achternaam niet in de krant. “Het is een gesloten wereld, maar ze weten je zo te vinden.”
‘Bajesbroeder Rik’ noemt hij zichzelf op sociale media, waar hij als ambassadeur voor de Penitentiaire Inrichting Haaglanden aandacht vraagt voor zijn werk in het Justitieel Centrum voor Somatische Zorg, het enige gevangenisziekenhuis in heel Nederland. “Alles komt hiernaartoe. Zo ligt er nu een man die door een politiehond in zijn been is gebeten, naast mensen met levensbedreigende ziekten. We zitten vaak vol.”
Bezuinigingen
“Hoeveel mensen jaarlijks vastzitten, hangt veel minder sterk samen met de hoeveelheid criminaliteit dan met hoe daarmee wordt omgegaan,” stelt onderzoeker Hester de Boer. Zij promoveert aan de Universiteit Leiden op trends in de gevangenispopulatie. “In Nederland fluctueert het aantal gedetineerde personen sterk: in de jaren 1990 was er een forse stijging, na 2005 daalde de gevangenispopulatie met 40 procent en sinds 2016 is het aantal gevangen personen weer aan het stijgen.” Reorganisaties bij de politie en bezuinigingen bij justitie speelden een rol bij de afname van de gevangenispopulatie, volgens De Boer.
Een derde van de medewerkers gaf aan zich nu al niet veilig te voelen
De meer recente stijging lijkt samen te vallen met een prioritering van vooral georganiseerde misdaad; meer gedetineerden zitten langer vast. De cellen die er zijn, zitten vol, terwijl er afdelingen leegstaan door een personeelstekort. “Er is een serieus tekort aan cipiers,” weet Lennart Rietman van vakbond FNV. “In 2013 besloot het tweede kabinet-Rutte om 26 gevangenissen te sluiten. Daarbij kwam veel personeel op straat te staan. Nu, tien jaar later, staan er meer dan 1000 vacatures open bij de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI), verantwoordelijk voor de uitvoering van celstraffen.”
Staatssecretaris Ingrid Coenradie (PVV, Justitie) zegt dat ze niet anders kan dan sommige veroordeelden vervroegd vrij te laten om plaats te maken voor anderen. Dat gebeurt al drie dagen voor het einde van hun straf, maar kan gaan oplopen tot veertien dagen. Dit tot grote onvrede van onder meer haar eigen partij, die juist pleit voor langere celstraffen. Versobering van het gevangenisregime heeft de voorkeur van PVV-leider Geert Wilders, liet hij eerder weten: “Voor mijn part zet je acht mensen in één cel en laat je ze rechtop slapen. Maar je laat ze nooit eerder gaan.”
“Er passen helemaal niet zoveel mensen in een cel,” reageert Rietman namens de vakbond. “Dat zou volstrekt onmenselijk zijn en uiterst onveilig voor het personeel. Want iemand moet die deur op een gegeven moment ook weer opendoen.” De FNV heeft vorig jaar onder 933 medewerkers onderzoek gedaan naar de sociale veiligheid op de werkvloer in gevangenissen. “Een derde van hen gaf aan zich nu al niet veilig te voelen,” aldus Rietman. “We maken ons zorgen om het personeel dat er nog wel is.”
Hecht team
‘Waar ben ik beland?’, dacht Rik toen hij acht jaar geleden zijn werk in de ouderenzorg inruilde voor een baan in de ziekenhuisgevangenis. “Je kunt nergens naar binnen zonder bewaking.” Soms zijn er wel vier nodig, bijvoorbeeld als iemand in een psychose zit. Ook onder dat soort omstandigheden moet je manieren vinden om zorg te bieden. Ik kan ook altijd het bijstandsteam oppiepen, dan staat het hier binnen seconden vol met een soort ME.”
Ik wil liever niet weten wat mijn patiënten gedaan hebben
“Ik werd gegrepen door het gevoel dat hier heerst: je bent onwijs op elkaar aangewezen, je moet het met elkaar doen,” vertelt Rik. “We zijn een hecht team.” Onder toeziend oog van de beveiliger trekt de verpleegkundige steunkousen aan bij een man die is overgebracht uit een andere gevangenis. Waarvoor hij vastzit, weet Rik niet. “Ik wil liever niet weten wat mijn patiënten, want zo noem ik ze, gedaan hebben. Ik stap er blanco in en bied hulp.”
Niet iedereen begrijpt zijn keuze om aan het bed van gedetineerden te staan. “Mijn omgeving vindt dat deze patiënten geen recht hebben op zorg,” vertelt Rik. “‘Waarom zou je een moordenaar helpen aan zijn been? Laat hem maar wegrotten,’ zeggen ze dan. Dat beeld wil ik graag bijstellen door te laten zien wat we hier doen. Ons rechtssysteem zegt dat iedereen recht heeft op zorg. Of je nou in een rolstoel zit en een paar blikjes bier hebt gestolen of dat je als zware crimineel bij een drugsdeal bent neergeschoten. Ik probeer ze allemaal beter naar buiten te laten gaan dan hoe ze binnenkwamen.”
Non-stop
Rik laat de afdeling zien waar zieke gevangenen binnenkomen. In iedere cel hangt een camera; de eerste 24 uur worden nieuwe patiënten non-stop gemonitord. “Sommigen zijn suïcidaal, hebben epilepsie of moeten afkicken. Vooral GHB-verslavingen zien we heel veel.”
Meerdere sloten en sluizen leiden naar de afdeling waar gedetineerden een aantal weken kunnen blijven, bijvoorbeeld met een langzaam genezende wond of voor kraamzorg. “Maar om te bevallen gaan ze naar een regulier ziekenhuis hier in de stad, want we willen niet dat iemand z’n leven begint in de gevangenis.”
Door de unieke identiteit is de Scheveningse locatie in trek bij onder anderen verpleegkundigen en artsen
En dan is er nog de zogenoemde longstay, voor gevangenen met een hersenbloeding, verlamming, dwarslaesie, dementie of chronische ziekte. Daar wordt een man met een lift uit bed getakeld om te luchten in een kooi. “Deze mensen hebben 24 uur per dag specifieke zorg nodig die we in een gewone gevangenis niet kunnen bieden. Bovendien zijn ze daar voer voor andere gedetineerden.”
Buiten gebruik
Het gevangenisziekenhuis zit sinds juli vorig jaar in een nieuw complex. Nog niet bekend is wat er gaat gebeuren met het oude gebouw op het ommuurde terrein; in de huidige staat is het niet bruikbaar. Wel nog in gebruik zijn 96 cellen ten behoeve van internationale tribunalen en het Internationaal Strafhof, en 154 plekken voor gedetineerden die intensieve psychische zorg nodig hebben. In de nieuwbouw staan 40 ziekenhuisbedden. De lichamelijk zieke gevangenen worden verzorgd door 40 verpleegkundigen, die op hun beurt worden bijgestaan door 40 bewakers.
“In tegenstelling tot andere gevangenissen staat de PI Haaglanden er op het gebied van personeel best goed voor,” laat woordvoerder Shireen Habiballah weten. Uit cijfers van de DJI blijkt dat sinds mei 2021 in alle cellen in de Scheveningse gevangenis mensen kunnen worden vastgezet. Dat is uitzonderlijk. Ter vergelijking: in de gevangenis in Alphen aan den Rijn was vorig jaar bijna een derde van de 1585 cellen buiten gebruik in verband met onderhoud of personeelstekorten. “Door de unieke identiteit is de Scheveningse locatie in trek bij onder anderen verpleegkundigen, forensisch therapeutisch medewerkers en artsen,” verklaart Habiballah het grote verschil. “Ook zetten wij alles op alles om het beste personeel te werven en selecteren. Denk hierbij aan de inzet van wervingscampagnes en wervingsevenementen in de regio, twee fulltime recruiters en ambassadeurs.”
Spanning
“Laten we eerlijk zijn: het vinden van goede mensen is heel lastig,” aldus ambassadeur Rik. “Dit werk is niet voor iedereen weggelegd; je moet sterk in je schoenen staan. Je moet hier niet komen werken voor de spanning, maar met de intentie om mensen te helpen. Maar dan verdien je hier als ambtenaar in dienst van de rijksoverheid ook beter dan als verpleegkundige elders.”
Het is zwaar en risicovol werk onder steeds hogere druk en soberdere omstandigheden
Al krijgt Rik er voorlopig niets bij, volgens de FNV. “Door de nullijn voor rijksambtenaren wordt ook de loonontwikkeling van gevangenispersoneel gematigd,” aldus Rietman. “Het is zwaar en risicovol werk onder steeds hogere druk en soberdere omstandigheden. Je moet iets doen om deze banen aantrekkelijk te maken, anders gaan mensen iets anders doen. Wat ons betreft moet niet alleen geïnvesteerd worden in extra cellen, maar vooral ook in het personeel. Want er moeten nog steeds cipiers zijn die op de boefjes passen.” En op bajesbroeder Rik, totdat ze hem aan het eind van zijn werkdag weer naar buiten laten. “Door dit werk ben ik mijn vrijheid zeker meer gaan waarderen,” verzucht de verpleegkundige voor de poort van de gevangenis.
Strafkorting
Of gedetineerden daadwerkelijk twee weken eerder gaan vrijkomen, is nog onduidelijk. De Tweede Kamer blijft verdeeld over het plan, bleek dinsdag tijdens de stemming over een motie om deze maatregel te blokkeren. De stemmen staakten met 74 voor en 74 tegen. Dat betekent dat de stemming volgende week over moet. Als ze dan weer gelijk zijn, kan de omstreden maatregel worden doorgevoerd. De strafkorting gaat in ieder geval niet gelden voor mensen met een celstraf van meer dan een jaar, zedendelinquenten en plegers van ernstige geweldsmisdrijven.
Achteraf was het ook beter geweest om niet zoveel gevangenissen te sluiten
“In België, waar ook een cellentekort is, verbazen ze zich over de ophef die we hier maken over veertien dagen strafkorting,” vertelt promovendus Hester de Boer. “Daar werden personen met een straf korter dan drie jaar jarenlang niet daadwerkelijk vastgezet, maar kwamen zij automatisch onder elektronisch toezicht te staan.” De onderzoeker is voorstander van zo’n enkelband, maar niet voor iedereen. “Daarbij is maatwerk nodig.”
De Boer wijst erop dat er tussen 2002 en 2005 in Nederland ook al een cellentekort was. “Toen zijn er allerlei maatregelen genomen, waaronder plaatsing van meer personen op één cel, eerdere vrijlating en een proef met elektronisch toezicht. Het laatste bleek succesvol als vervanging van korte detenties, maar is jammer genoeg niet doorgezet. Achteraf was het ook beter geweest om niet zoveel gevangenissen te sluiten, om een buffer te hebben. Dat is een goede les: er is beleid nodig voor de lange termijn.”
De redactie biedt u dit verhaal gratis aan. Meer Haagse verhalen? Neem een (proef)abonnement op weekkrant Den Haag Centraal. Elke donderdag in de bus. De krant is ook verkrijgbaar bij onze verkooppunten.
